Historia i tradycja
MUZEUM I INSTYTUT ZOOLOGII POLSKIEJ AKADEMII NAUK, HISTORIA I TRADYCJA
Muzeum i Instytut Zoologii jest jednostką naukową, zapewniającą ciągłość państwowej opieki instytucjonalnej nad jednymi z najstarszych zbiorów zoologicznych w Polsce. Dlatego też odnosi się bezpośrednio do tradycji i historii Gabinetu Zoologicznego powołanego w roku 1818 jako jednego z kilkunastu w nowoutworzonym Królewskim Uniwersytecie Warszawskim, a także Muzeum Branickich (rok założenia 1887), czy też kolekcji malakologicznej Władysława Emanuela Lubomirskiego.
https://kosmos.ptpk.org/index.php/Kosmos/article/view/2779
https://doi.org/10.7910/DVN/8GQXPE
Narodowe Muzeum Przyrodnicze, Dział Zoologiczny (1919)
Na mocy rozporządzenia Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego z 24 września 1919 roku
zostało utworzone Narodowe Muzeum Przyrodnicze w Warszawie.
Już od samego początku towarzyszyło mu wiele emocji i problemów organizacyjnych. Niektóre z nich próbowano rozwiązywać nawet za pomocą pojedynków. Jednym z jego uczestników był wybitny parazytolog profesor Konstanty Stanisław Janicki (1876–1932), który w czerwcu 1919 roku otrzymał nominację profesorską z rąk Naczelnika Państwa, Józefa Piłsudskiego, a miesiąc później objął kierownictwo Katedry Zoologii Systematycznej i Morfologicznej Uniwersytetu Warszawskiego w budynku Szkoły Głównej.
Olbrzymią rolę w początkowym okresie istnienia muzeum odegrał Jan Sztolcman, który wcześniej kierował Muzeum Branickich. Zgodnie z wolą Ksawerego Branickiego, ofiarodawcy ogromnej części zbiorów, Sztolcman od 1 października 1919 roku, aż do śmierci (29 czerwca 1928 roku) pełnił funkcję wicedyrektora nowo utworzonego muzeum. W tym czasie na stanowiskach kustoszy, oprócz Janusza Domaniewskiego (1891–1954), zatrudnieni zostali również Tadeusz Chrostowski (1878–1923), a także Władysław Poliński (1885–1930), który pracował w Gabinecie Zoologicznym już od połowy 1918 roku.
Kolejne zmiany organizacyjne związane były ze zmianą nazw, przeniesieniem instytucji w 1936 roku do budynku przy ulicy Wilczą 64, a także dopracowaniem koncepcji funkcjonowania placówki z naciskiem na zwiększenie jej aktywności naukowej, szczególnie w zakresie systematyki i faunistyki.
1919 – Narodowe Muzeum Przyrodnicze, Dział Zoologiczny
1921 – Polskie Państwowe Muzeum Przyrodnicze, zmiana nazwy
1928 – Państwowe Muzeum Zoologiczne, zmiana nazwy
Ostatnie, powojenne lata, funkcjonowania Państwowego Muzeum Zoologicznego związane były głównie z ratowaniem ocalałych zbiorów, odzyskiwaniem zagrabionych kolekcji, a także zabezpieczaniem zbiorów przyrodniczych, które przetrwały wojnę w granicach powojennego państwa polskiego. PMZ współpracował z reaktywowanym Uniwersytetem Warszawskim, Ogrodem Zoologicznym i innymi instytucjami w całej Polsce.
Powołanie Polskiej Akademii Nauk (1952)
1952 – Instytut Zoologiczny PAN 1952 – Państwowe Muzeum Zoologiczne, przekazanie Polskiej Akademii Nauk
26 września 1952 roku Rada Ministrów uchwałą nr 830 zatwierdziła uchwałę Prezydium PAN
z dnia 4 lipca 1952 roku o powołaniu Instytutu Zoologicznego.
Na mocy powyższego dokumentu PMZ
zostało włączone do nowo powołanej jednostki.
1953 – Instytut Zoologiczny PAN, włączenie Państwowego Muzeum Zoologicznego 1974 – Instytut Zoologii PAN, zmiana nazwy 1992 – Muzeum i Instytut Zoologii PAN, zmiana nazwy
Historia zoologii
Do połowy lat 70. XX wieku w Instytucie Zoologii funkcjonował dział Historii Zoologii, w którym niezwykłą aktywnością wykazywał się Zygmunt Fedorowicz (1889–1973), redaktor i autor licznych publikacji, w tym opracowań książkowych. Fedorowicz za pełnienie funkcji Delegata Rządu na Okręg Wileński (brał udział w akcji „Burza” w Wilnie) był prześladowany i spędził dziesięć lat w łagrach na północy Syberii.
W 2016 roku zostało opublikowane (1 tom Nowej Serii Memorabilia Zoologica) opracowanie Zygmunta Fedorowicza i Stanisława Feliksiaka: 150-lecie Gabinetu Zoologicznego w Warszawie (1818–1968), w którym Autorzy omówili historię zbiorów zoologicznych i instytucji naukowych, do których nawiązuje i z których wynika obecna działalność naukowa, edukacyjna i kulturalna Muzeum i Instytutu Zoologii PAN w Warszawie.
Gabriel Brzęk (1908–2002) w jednym z tomów pierwszej serii Memorabilia Zoologica (3/1959): „Złoty wiek ornitologii w Polsce”, przedstawił historię badań polskich przyrodników w okresie, kiedy Polska nie istniała na mapie współczesnej Europy.
https://rcin.org.pl/dlibra/publication/80077/edition/60552
Memorabilia Zoologica (1958-1998)
https://rcin.org.pl/dlibra/publication/24179#structure
Memorabilia Zoologica Nowa Seria (2016-)
https://rcin.org.pl/dlibra/publication/80076#structure
Działalność zesłańców syberyjskich na czele z Benedyktem Dybowskim oraz licznej grupy przyrodników i podróżników przyczyniła się do zgromadzenia w warszawskich placówkach naukowych cennych zbiorów zoologicznych, głównie z Europy, Azji, a także Afryki Północnej i Ameryki Południowej. Niezwykłą postacią, inicjującą i koordynującą w drugiej połowie XIX wieku wszelkie działania zmierzające do pozyskiwania materiałów naukowych z całego świata, był ówczesny kustosz Gabinetu Zoologicznego Władysław Taczanowski. Mecenat rodziny Branickich i Lubomirskich zapewnił pozyskiwanie najcenniejszych materiałów pochodzących z wymian, zakupów oraz organizowanych wypraw i badań terenowych.
W 1933 roku w Państwowym Muzeum Zoologicznym zostało powołane kolejne czasopismo – Acta Ornithologica Musei Zoologici Polonici. Pierwszą opublikowaną pracą (21 lutego 1933, J. Domaniewski, 1933) było „Sprawozdanie z działalności Stacji Badania Wędrówek Ptaków za rok 1931” autorstwa Janusza Domaniewskiego, który pisał:
„Stacja Badania Wędrówek Ptaków została założona w styczniu 1931 roku. Powstała ona głównie dzięki inicjatywie prof. dr. Michała Siedleckiego, a została zorganizowana przez niżej podpisanego, który został następnie kierownikiem stacji. Stacja Badania Wędrówek Ptaków istnieje przy Państwowem Muzeum Zoologicznem z którem jest związana zarówno organizacyjnie, jak i personalnie. Kierownik Stacji pełni mianowicie jednocześnie funkcje kierownika Wydziału Kręgowców tegoż Muzeum. Ciężkie czasy kryzysu ekonomicznego, który Polska przeżywa, podobnie jak i inne kraje, nie pozwoliły na rozwinięcie w roku sprawozdawczym takiej działalności, jaka byłaby pożądaną. To też czynności Stacji ograniczyły się do pełnienia roli centrali ornitologicznej, której działalność oparta jest na bezinteresownem współdziałaniu społeczeństwa. Na wiadomość o założeniu polskiej ,,Stacji Badania Wędrówek Ptaków" zgłosił się szereg współpracowników, ofiarujących swą pomoc bezinteresownie. Otrzymali oni odpowiednie instrukcje, kwestjonarjusze i obrączki. W rezultacie zaobrączkowano w roku sprawozdawczym 1029 ptaków...”.
Niestety, pierwsza połowa XX wieku okazała się dla działalności naukowej polskich przyrodników katastrofalna. Grabieże i pożary strawiły większość pozyskanych zbiorów, w tym najcenniejsze eksponaty, m. in. typy opisowe, okazy rzadkich gatunków, w tym również wymarłych np. krowa morska Hydrodamalis gigas Zimmermann, 1780, czy też wydra morska krowa morska Enhydra lutris (Linnaeus, 1758). Wywóz materiałów do Rosji w 1915 roku i najtragiczniejszy w skutkach pożar w 1935 roku, a także straty II wojny światowej przyczyniły się do zubożenia polskiego i światowego dziedzictwa. Przede wszystkim straty dotknęły ludzi, tragicznie zmarłych lub zamordowanych przyrodników, ich spuściznę (maszynopisy, katalogi, korespondencję, dokumentację prowadzonych badań), warsztat pracy badawczej (budynki, wyposażenie, instrumenty naukowe), stracony czas i niezrealizowane koncepcje, syntezy, idee. Tak więc odbudowanie wystawy przyrodniczej, którą na swoich rycinach przedstawił w 1888 roku J. Gerson, w powojennej Warszawie, było niemożliwe. Biorąc pod uwagę te wszystkie okoliczności oraz rozwój ówczesnej problematyki badań przyrodniczych, jeszcze w 1941 roku, sformułowano program funkcjonowania placówki, wówczas Państwowego Muzeum Zoologicznego, przejęty w 1953 roku przez Instytut Zoologiczny PAN. Niestety, sowietyzacja polskiej nauki w okresie wczesnego PRL-u uniemożliwiała jego pełną realizację. Dopiero ustabilizowanie sytuacji organizacyjnej i kadrowej po 1962 roku pozwoliło na rozwój naukowy, przerywany rozliczaniem i rozpoczynaniem kolejnych planów 5-letnich.
Historia powojenna Instytutu Zoologii PAN i współczesna Muzeum i Instytut Zoologii PAN związana jest z kontynuacją badań z zakresu systematyki zwierząt, głównie bezkręgowców, rozwojem badań dotyczących ekologii i ewolucji, faunistki, fizjografii, filogenetyki i zoogeografii, realizowanych z wykorzystaniem najnowocześniejszych metod badawczych, w tym molekularnych, obrazowania i analiz 3D (Raś i Iwan 2022).
Dokumentacja naukowa
Obecnie Muzeum i Instytut Zoologii PAN (MiIZ PAN) posiadając Naukową Kolekcję Zoologiczną liczącą blisko 8 mln okazów, stanowi zaplecze badawcze dla wielu instytucji naukowych funkcjonujących w Polsce i na świecie. Realizowane są projekty dokumentacyjne zmierzające do dygitalizacji i udostępniania informacji o zgromadzonych okazach. Naukowe działania muzealne prowadzone są w ramach konsorcjów polskich (Krajowa Sieć Informacji o Bioróżnorodności KSIB, Integracja i mobilizacja danych o różnorodności biotycznej Eukaryota w zasobach polskich instytucji naukowych IMBIO), europejskich (Consortium of European Taxonomic Facilities CETAF, Distributed System of Scientific Collections DiSSCo) oraz światowych (Global Biodiversity Information Facility GBIF).
KSIB
IMBIO
CETAF
DiSSCo
GBIF
https://www.gbif.org/publisher/e147be40-75eb-11d9-b257-b8a03c50a862/metrics
Piśmiennictwo
Iwan D., Mierzwa-Szymkowiak D., Wawer W. 2021. Zbiory przyrodnicze Muzeum i Instytutu Zoologii PAN – świadectwo polskiego wkładu w rozwój światowych badań bioróżnorodności prowadzonych od początku XIX wieku. Kosmos, 70(2): 242-254.
https://kosmos.ptpk.org/index.php/Kosmos/article/view/2779
Raś M., Iwan D. 2022. Kolekcje Gabinetu Zoologicznego Królewskiego Uniwersytetu Warszawskiego, https://doi.org/10.7910/DVN/8GQXPE, Harvard Dataverse, V2.1
https://doi.org/10.7910/DVN/8GQXPE
Kolekcje DNA. 200 lat Gabinetu Zoologicznego Uniwersytetu Warszawskiego
Zygmunt Fedorowicz, Stanisław Feliksiak. 150-lecie Gabinetu Zoologicznego w Warszawie (1818–1968). Opracowanie: Daszkiewicz P., Iwan D., Kowalski H., Mierzwa-Szymkowiak D., Zaborowski R. 2016. Memorabilia Zoologica, Nowa Seria 1: i-xii + 1-202.
https://rcin.org.pl/dlibra/publication/80077/edition/60552
oraz
Daszkiewicz P., Iwan D. 2016a. Straty wojenne Państwowego Muzeum Zoologicznego – raport Stanisława Feliksiaka (1906–1992). Pamięć i Sprawiedliwość 1 (27): 431-440.
Daszkiewicz P., Iwan D. 2016b. Avant-propos au rapport de Stanisław Feliksiak. Organon 48: 143-149.
Daszkiewicz P., Iwan D. 2019a. Sprawozdanie Działu Aklimatyzacji Zwierząt – interesujący dla historii żubra i nauk przyrodniczo-leśnych dokument Państwowego Muzeum Zoologicznego z 1947 roku. Studia i Materiały Ośrodka Kultury Leśnej 18: 107-121. https://www.studia.okl.lasy.gov.pl/documents/1004479/36371942/OKL+SiM+18+Daszkiewicz+Iwan.pdf/468c16f7-5cf6-9ac9-1e52-49a73e2d7c87
Daszkiewicz P., Iwan D. 2019b. List Józefa Ejsmonda (1862–1937) do Janusza Domaniewskiego (1891–1954) – unikalny dokument historii „ewakuacji” warszawskich zbiorów zoologicznych w 1915 roku. Przyroda, Rocznik Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu, Vol. 25, p. 217-227 (online 007: 1–11). http://muzeum.bytom.pl/wp-content/uploads/2019/12/Przyroda_25online007.pdf
Daszkiewicz P., Iwan D. 2020a. Co wiemy o Muzeum Branickich? Listy Jana Sztolcmana do Benedykta Dybowskiego ze zbiorów poznańskiego oddziału Archiwum PAN – interesujący przyczynek dla historii zbiorów przyrodniczych w Polsce. Kwartalnik Historii Nauki i Techniki 65 (2): 77-87.
Daszkiewicz P., Iwan D. 2020b. Przyrodnicy związani z Warszawskim Gabinetem Zoologicznym w zinformatyzowanych bazach danych Narodowego Muzeum Historii Naturalnej (MNHN) w Paryżu. Przyroda, Rocznik Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu, Vol. 26, p. 171-180 (online 008: 1-10).
https://muzeum.bytom.pl/wp-content/uploads/2020/07/Przyroda_26online008.pdf
Daszkiewicz P., Iwan D. 2020c. Listy Ludwika Młokosiewicza (1831–1909) do Antoniego Wagi (1799–1890) – interesujące świadectwo polskiej obecności na Kaukazie i historii nauk przyrodniczych w XIX wieku. Echa Przeszłości, 21(1): 313–329. http://echaprzeszlosci.pl/wp-content/uploads/2020/12/Echa_przeszlosci-XXI-1-_-4-12-2020.pdf
Daszkiewicz P., Iwan D. 2020d. Removal of Warsaw zoological collections in 1915 – evacuation or unpunished theft? Przyroda, Rocznik Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu, Vol. 26, p. 135-141 (online 005: 1-7). http://muzeum.bytom.pl/wp-content/uploads/2020/05/Przyroda_26online005.pdf
Daszkiewicz P., Iwan D. 2021a. Dwa nieznane dokumenty dotyczące epidemii „choroby papuziej” w Warszawie w 1951 roku. Echa Przeszłości, 22(2): 359–368. http://echaprzeszlosci.pl/wp-content/uploads/2021/11/echa-XXII-2.pdf
Daszkiewicz P., Iwan D. 2021b. Ostatnie lata życia Benedykta Dybowskiego (1833-1930) w świetle korespondencji z Januszem Domaniewskim (1891-1954) – przyczynek do biogramu. Kosmos, 69(4): 555-561. https://kosmos.ptpk.org/index.php/Kosmos/article/view/2736
Daszkiewicz P., Iwan D., Kowalski H., Mierzwa-Szymkowiak D., Raś M. 2019a. Korespondencja Benedykta Dybowskiego do Janusza Domaniewskiego w latach 1917-1918. Memorabilia Zoologica, Nowa Seria 4: i-xiii + 1-218. https://www.rcin.org.pl/dlibra/publication/88369/edition/67825
Daszkiewicz P., Iwan D., Kowalski H., Mierzwa-Szymkowiak D., Raś M. 2019b. Korespondencja Benedykta Dybowskiego do Janusza Domaniewskiego w latach 1919–1920. Memorabilia Zoologica. Nowa Seria 5: i-xii + 1-172. https://www.rcin.org.pl/dlibra/publication/189323/edition/155069
Daszkiewicz P., Iwan D., Kowalski H., Mierzwa-Szymkowiak D., Raś M., Zabłocki W. 2020. Korespondencja Benedykta Dybowskiego i Janusza Domaniewskiego w latach 1919–1929. Memorabilia Zoologica, Nowa Seria 6: i-xiii + 1-305. https://www.rcin.org.pl/dlibra/publication/189324/edition/155089
Daszkiewicz P., Iwan D., Kowalski H., Mierzwa-Szymkowiak D., Zaborowski R. 2016. Zygmunt Fedorowicz, Stanisław Feliksiak. 150-lecie Gabinetu Zoologicznego w Warszawie (1818–1968). Memorabilia Zoologica, Nowa Seria 1: i-xii + 1-202. https://www.rcin.org.pl/dlibra/publication/80077/edition/60552
Daszkiewicz P., Iwan D., Kowalski H., Mierzwa-Szymkowiak D., Zaborowski R. 2017. Z dziejów Gabinetu Zoologicznego. Materiały z wyprawy do Algierii (1866-1867). Memorabilia Zoologica, Nowa Seria 2: i-ix + 1-256. https://www.rcin.org.pl/dlibra/publication/83200/edition/63711
Daszkiewicz P., Iwan D., Kowalski H., Mierzwa-Szymkowiak D., Zaborowski R. 2018. Z dziejów Gabinetu Zoologicznego w Warszawie. Korespondencja Jana Sztolcmana (1854–1928). Memorabilia Zoologica, Nowa Seria 3: i-xi + 1-185. https://www.rcin.org.pl/dlibra/publication/84745/edition/65527
Daszkiewicz P., Iwan D., Samojlik T., Fedotova A., Ričkienė A. 2019c. Zagadka żubra z Warszawskiego Gabinetu Zoologicznego z I połowy XIX wieku. Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody 38(2): 91-98.
J. Domaniewski, 1933. Sprawozdanie z działalności Stacji Badania Wędrówek Ptaków za rok 1931. Acta Ornithologica Musei Zoologici Polonici 1 (1): 1-18.
Iwan D., Daszkiewicz P. 2019. Pojedynek uczonych – konflikt u zarania Narodowego Muzeum Przyrodniczego w Warszawie w świetle zachowanej korespondencji Jana Sztolcmana (1854–1928) i Benedykta Dybowskiego (1833–1930). Echa Przeszłości XX/2, 419-429. file:///C:/Users/Dariusz/Downloads/radoslawgross,+Daszkiewicz-2-XX-2.pdf
Iwan D., Daszkiewicz P. 2021a. Szymon Tenenbaum (1892-1941) – życiorys spisany na entomologicznej etykiecie. Kosmos, 70(2): 147-155. file:///C:/Users/Dariusz/Downloads/Biogram_Tene.pdf
Iwan D., Daszkiewicz P. 2021b. Koncepcja organizacji pracy w instytucji naukowej – ankiety i opracowania z okresu okupacji (1941–1942) w Państwowym Muzeum Zoologicznym w Warszawie. Kwartalnik Historii Nauki i Techniki, 66(3): 51-59.
Iwan D., Mierzwa-Szymkowiak D., Wawer W. 2021. Zbiory przyrodnicze Muzeum i Instytutu Zoologii PAN – świadectwo polskiego wkładu w rozwój światowych badań bioróżnorodności prowadzonych od początku XIX wieku. Kosmos, 70(2): 242-254. https://kosmos.ptpk.org/index.php/Kosmos/article/view/2779
Raś M., Iwan D. 2022. Kolekcje Gabinetu Zoologicznego Królewskiego Uniwersytetu Warszawskiego, https://doi.org/10.7910/DVN/8GQXPE, Harvard Dataverse, V2.1
Sztolcman J. 1921. Aperçu historique concernant le Musée Polonais d’Histoire Naturele. Prace Zoologiczne Polskiego Państwowego Muzeum Przyrodniczego, Annales Zoologici Musei Polonici Historiae Naturalis, 1: 1-8. https://rcin.org.pl/dlibra/publication/6180/edition/23478
